فاجعه در مسجد سنگی؛ توسعه زیرساخت های گردشگری یا تخریب! - همه ایده های جدید

به گزارش همه ایده های جدید ، دکتر مرتضی خانی پور، باستان شناس و عضو هیئت مدیره انجمن علمی باستان شناسی ایران در یادداشتی خواهان توجه ویژه و پیگیری هر چه سریع تر موضوع تخریب و تعرض به حریم اثر ملی مسجد سنگی داراب شدند.

مرتضی خانی پور در این یادداشت نوشت:

شهرستان داراب با توجه به موقعیت جغرافیایی و شرایط زیست محیطی همواره در دوره های مختلف فرهنگی موردتوجه استقرار های انسانی قرار داشته که گواه آن شناسایی آثار متعددی از دوران پارینه سنگی تا دوران اسلامی است. عدم آنالیز و شناسایی آثار تاریخی باعث شده که بسیاری از آثار در چهار دهه گذشته تخریب شود و دیگر آثار همچنان نیز در معرض تخریب قرار داشته باشند، مطمئناً توسعه میراث فرهنگی سبب پیشرفت زیرساخت های مالی، علمی و فرهنگی می شود، بنابراین وظیفه همگان است تا از مواریث فرهنگی حفاظت و حراست نماییم.

مسجد سنگ داراب یا آتشکده آذرخش یکی از بزرگ ترین بنا های دستکند در ایران است که نشان از ذوق و هنر و پشتکار حجاران ایرانی برای خلق چنین بنایی با کارکرد مذهبی بوده که پلان چلیپایی موجب شده تا اثری منحصربه فرد در میان معماری های صخره ای ایران باشد. تا به امروز پژوهشگران مختلفی از جمله فرصت الدوله شیرازی، مصطفوی، حسینی فسایی، استاین، بیر، هوف، کریمیان، سیدین، شیخ الحکمایی و حسنی از این بنا تماشا کرده و در مورد کارکرد و تاریخ گذاری آن اظهارنظر کرده اند.

هر چند این اثر از منحصربه فردترین بنا های ساخته شده در دل کوه بوده، اما همچنان در مورد تاریخ گذاری دقیق آن اختلافات نظر زیادی وجود دارد. بعضی از پژوهشگران با مقایسه پلان چلیپایی آن با بنا هایی مانند آتشکده نوشیجان و یا بیشاپور، این بنا را آتشکده ای مربوط به دوره ساسانی دانسته اند که در دوره اسلامی به مسجد تبدیل شده است، بعضی از پژوهشگران نیز با توجه به کتیبه های موجود در بنا و محراب موجود، آن را مسجدی از دوره اسلامی می دانند. این اثر در سال 1314 با شماره 229 در لیست آثار ملی قرار گرفته است.

طی چند روزه اخیر انجام فعالیت هایی مربوط به اجرای سنگ فرش و ایجاد پله در جلو بنا از طریق پیمانکار اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی فارس، اعتراضات متعددی مبنی بر تخریب لایه های فرهنگی جلو ورودی بنا را از سوی دوستداران میراث فرهنگی داراب در پی داشت، با توجه به اهمیت موضوع انتظار می رفت که اداره کل میراث فرهنگی به موضوع ورود نماید و از تخریب های بیشتر جلوگیری کند متأسفانه ناکارشناسان سعی در توجیه این فاجعه دارند، هر چند میبایست که میراث فرهنگی هر استان به عنوان متولی، حفاظت از آثار تاریخی را در اولویت خود قرار دهد، اما همواره شاهدیم که بهانه بازسازی و یا ایجاد زیرساخت های گردشگری بسیاری از آثار تاریخی را تخریب کرده که از فجایع آن می توان به بازسازی گنبد مسجد جامع عباسی و یا مسجد سنگی داراب نام برد.

نهشته فرهنگی و ساختار مرتبط با مسجد یا دپو دورریز های فاقد ارزش؟

هنر و صنعت سنگتراشی چه به عنوان ساخت اشیا زینتی و کاربردی و یا ایجاد بنا های صخره ای از دیرباز همواره موردتوجه هنرمندان ایرانی بوده که احتیاج است جهت شناخت تکنیک ها، مهارت ها و فرایند این هنر به مطالعه و آنالیز بقایای مادی به جای مانده بپردازیم، مسجد سنگی نیز به عنوان شاهکار معماری صخره ای ایران می تواند به شناخت ما یاری نماید بنابراین علاوه بر خود بنا، اهمیت سنگ های حجاری شده بر هیچ پژوهشگری پوشیده نیست، موجب تعجب است که کارشناسان میراث فرهنگی موضوعی به این مهمی را درک نمی نمایند و از این بقایای فرهنگی به عنوان دورریز بی ارزش نام می برند! در مطالعات باستان شناسی صرفاً بنا موردتوجه نیست بلکه جهت شناخت جوامع گذشته می بایست به هر آنچه که حاصل فعالیت بشر است مورد مطالعه قرار گیرد.

به طور مثال: در آنالیز صنعت فلزگری، سرباره های فلز که از طریق معدن کاوان و فلزگران دور ریخته شده مورد پژوهش قرار میگیرد، بعلاوه در حین کاوش های باستان شناسی، کاوش در محل تجمع دورریز ها و پسماندها، ظرافت و دقت بیشتری را می طلبد. بنابر آنچه گفته شد حتی اگر سنگ های حجاری انباشت شده در جلو بنای مسجد سنگی صرفاً با هدف دورریز نیز در اینجا انباشت شده باشد هم، از نظر مطالعات باستان شناسی بسیار مهم هستند. هر انباشتی که در نتیجه فعالیت های جوامع گذشته به وجود آمده باشد به عنوان لایه فرهنگی در نظر گرفته می شود و کاوش در آن ها صرفاً از طریق باستان شناس و با مجوز پژوهشکده باستان شناسی و پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری می بایست صورت گیرد و شورای فنی وزارت میراث فرهنگی و یا شورای فنی هر استان حق و صلاحیت کاوش، خاک برداری و تخریب نهشته های فرهنگی را ندارد.

در مورد کارکرد فضای جلو ورودی و انباشت سنگ های حجاری شده می بایست گفت که با توجه به اهمیت بنا چه به عنوان مسجد و یا آتشکده، مطمئناً بی علت سنگ های حجاری شده در جلو بنا انباشت نشده، مگر امروزه نیز حین ساخت وساز، بی علت نخاله های ساختمانی در جلو ورودی هر بنا انباشت می شود؟! بنابراین علت انباشت سنگ های حجاری شده در جلو بنا احتمالاً ایجاد سکو و راه دسترسی به بنا بوده که این خود بخشی از معماری مسجد سنگی محسوب می شود. در صورت عدم تخریب به بهانه سنگ فرش کردن، شاید با کاوش های علمی باستان شناسی می شد پلان، چیستی و کارکرد دقیق این بخش از مجموعه مسجد سنگی را بازشناخت.

متأسفانه با یک اقدام غیرعلمی و غیرکارشناسانه بخش مهمی از ساختار این مجموعه برای همواره از بین رفت.

اهمیت مطالعات علمی در نهشته های موجود جهت تاریخ گذاری مسجد سنگی داراب

در مورد مسجد سنگی بسیار مهم است که بدانیم آتشکده ای از دوره ساسانی در دوره اسلامی تبدیل به مسجد شده یا اینکه از ابتدا مسجد با پلان چلیپایی ساخته شده و زمان دقیق ساخت بنا مربوط به چه زمانی است، هر چند کتیبه هایی در بنا وجود دارد، اما وجود کتیبه در هر بنا را نمی توان به طور حتم هم زمان با ساخت بنا دانست. در بنا های مختلفی مشاهده شده که بعدتر کتیبه به بنا اضافه شده است. امروزه با انجام مطالعات آزمایشگاهی می توان به شک و تردید ها پاسخ علمی داد. از آنجایی که سنگ های حجاری شده هم زمان با ساخت بنا، در جلو درگاه ورودی انباشت شده، مطمئناً با کاوش باستان شناسی می شد که مواد فرهنگی قابل آزمایش را به دست آورد و با انجام آزمایش، تاریخ دقیق ساخت بنا را معین کرد که شوربختانه تخریب های اجرا شده این امکان را از جامعه علمی سلب نمود.

تأملی بر صحبت های کارشناس اداره کل میراث فرهنگی!

در خبرگزاری ها متنی مبنی بر شرح یکی از کارشناسان اداره کل میراث فارس در مورد مسجد سنگی منتشر شده که نشان از عمق فاجعه در شناخت آثار تاریخی، از طریق کارشناسان میراث فرهنگی دارد. در این متن منتشر شده، ایشان به توجیه این تخریب پرداخته و اظهار داشته که چند ترانشه ایجاد شده و سنگ های حجاری دپو شده جلوی بنا برداشته شده و راستا های تازه شناسایی شده است. ایجاد ترانشه و شناسایی راستا احتمالی یک فعالیت باستان شناسانه است که می بایست از طریق باستان شناس و با مجوز پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری صورت گیرد. سؤال اصلی اینجاست مگر می شود راستا ورودی بنا که ایشان مدعی شناسایی آن هستند در ابتدا ساخته شده و سپس با ساخت بنا، سنگ های حجاری شده بر روی آن دپو شده باشد؟! بنابراین زمانی که بنا ساخته و تکمیل شده راستا دسترسی که ایشان مدعی شده در زیر سنگ های حجاری شده مدفون بوده و نمی توان آن را راستا دسترسی بنا دانست. جناب آقای عباسی باستان شناس نیستند و درکی از نهشته-های فرهنگی، اهمیت سنگ های حجاری شده ندارند. به نظر می رسد افرادی در شورای فنی اداره کل تصمیم گیری می نمایند که تخصص کافی و درک از لایه ها و آثار فرهنگی ندارند و در نتیجه تصمیمات غیرکارشناسی، موجب تخریب آثار می شود؛ لذا وزارت میراث فرهنگی می بایست در ابتدا کارشناسان خود را توجیه کند که نهشته های فرهنگی چیست و چه اهمیتی دارند و نباید جهت ساخت و ساز، نهشته های فرهنگی را تخریب کرد.

ممنوعیت هرگونه ساخت و ساز در عرصه مطابق با ضوابط عرصه آثار تاریخی و قوانین مرتبط

طبق ضوابط و مقررات عرصه هر اثر تاریخی که از طریق وزارت میراث فرهنگی به استانداری و سایر ارگان-ها ابلاغ شده هر گونه ساخت و ساز، عملیات اجرایی، دخل و تصرف، تفکیک عرصه، تغییر در شرایط توپوگرافی و تسطیح زمین و هرگونه اقدامی که منجر به تخریب و یا آسیب به عرصه و اعیان اثر تاریخی شود، ممنوع اعلام شده است. مطابق تبصره این بند هر گونه کاوش در آثار تاریخی می بایست با مجوز این وزارتخانه صورت پذیرد که از سوی وزیر صدور مجوز حدس، کاوش و آنالیز به پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری تفویض شده و می بایست از طریق باستان شناس و با شیوه های علمی صورت گیرد. در وهله اول هیچ مجوزی از پژوهشگاه اخذ نشده، در حین انجام، هیچ باستان شناسی حضور نداشته و در طول یک صد سال اخیر که در ایران فعالیت های مرتبط با باستان شناسی و بازسازی قانونمند شده هیچ فعالیت علمی کاوش باستان شناسی و یا بازسازی با تراکتور یا لودر صورت نگرفته، فعالیت های اجرا شده در مسجد سنگی و توجیه کارشناسان اداره کل، شگفتی است که در تاریخ فعالیت های باستان شناسی و بازسازیی ایران به عنوان یک فاجعه ثبت خواهد شد.

طبق ماده 558 قانون مجازات اسلامی هر کس به تمام یا قسمتی از ابنیه، اماکن، محوطه ها و مجموعه های فرهنگی ـ تاریخی یا مذهبی که در لیست آثار ملی به ثبت رسیده است، یا تزئینات، ملحقات، تأسیسات، اشیاء و لوازم و خطوط و نقوش منصوب یا موجود در اماکن مذکور، که مستقلاً نیز واجد حیثیت فرهنگی ـ تاریخی یا مذهبی باشد، خرابی وارد آورد علاوه بر جبران خسارت وارده به حبس از یک الی ده سال محکوم می شود. بعلاوه طبق ماده 568 قانون مجازات اسلامی در مورد جرائم مذکور که از طریق اشخاص حقوقی انجام شود، هر یک از مدیران و مسئولان که دستور دهنده باشند، برحسب مورد به مجازات مقرر محکوم می شوند؛ بنابراین ازآنجاکه اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان فارس متولی امر بوده و وظیفه نظارت بر اجرای صحیح را داشته می بایست مدیرکل استان جوابگو باشد. نظر به اینکه مسجد سنگی اثری ثبت شده در لیست آثار ملی است و بعلاوه نظر به حساسیت و اهمیت موضوع، می بایست پژوهشکده باستان شناسی و اداره کل ثبت آثار تاریخی وزارت میراث فرهنگی در مورد اجرای صحیح طرح ساماندهی مسجد سنگی و یا تخریب لایه های فرهنگی با توجه به نقشه مصوب عرصه و حریم بنا اظهارنظر نمایند.